Праблема беларускай нацыянальнай меншасьці Другой Рэчы Паспалітай закраналася не толькі беларускімі гісторыкамі, але й шэрагам замежных дасьледчыкаў. Тым ня менш, працы, якія датычацца Заходняй Беларусі, у асноўным разглядаюць гісторыю гэтых зямель “зьверху” й часта з пэўных ідэалягічных надбудоў. Тыя працы, якія былі б напісаныя з пункту гледжаньня простага чалавека, яго паўсядзённага жыцьця й асабістых поглядаў на існуючыя на той час сацыяльныя, эканамічныя, палітычныя рэаліі, прэзэнтаваны ў гістарыяграфіі ў несумнеўна меньшай ступені.Пазытыўна ў гэтых адносінах выглядае, бадай, толькі польская навука.
Вывучэньнем гісторыі “зьнізу” займаецца так званая вусная гісторыя, якая грунтуецца на ўспамінах непасрэдных сьведкаў тых ці іншых падзей. Тым самым дасьледчык, які займаецца апісаньнем і аналізам гістарычных праблем, уводзіць у карыстаньне шырокі спэктр гістарычных крыніц, не абмяжоўваючыся толькі сухім і часта сфальсіфікаванымі дакумэнтальнымі зьвесткамі. Гэта станоўча адбіваецца на якасьці дасьледаваньня й аб’ектыўнасьці высноў. Апытваючы непасрэдных сьведкаў, мы здабываем для дасьледаваньня карысныя зьвесткі й факты, бачым мінулае вачыма яго ўдзельнікаў.
У 2007 г. аўтару "Пчолкі" собіла ў якасьці валянтэра ўдзельнічаць у зборы сьведчаньняў, якія запісваліся ў жыхароў "Крэсаў усходніх" з нагоды будучага юбілею ўзьяднаньня заходняй і ўсходняй частак Беларусі.Таму хацелася б падзяліцца сваімі меркаваньнямі наконт тых восеньскіх падзеяў, якія ў афіцыйных беларускіх крыніцах няйнакш як "актам гістарычнай справядлівасьці" не называюць.
Калі чытаеш кнігі і падручнікі савецкага часу, прысьвечаныя 1939 г., то складваецца ўражаньне нібы прыгнечаныя беларусы толькі і марылі аб тым, каб іх вызвалілі з "панскай няволі". На самой справе, жыцьцё куды складаней, чым афіцыёзныя міталягемы прыдворных гісторыкаў.
На маю думку, "шэраговы" чалавек здольны больш аб'ектыўна ці, калі так можна сказаць, нэўтральна ўспрымаць тыя ці іншыя палітычныя, эканамічныя, сацыяльныя зьявы. Палітыкі, публіцысты, гісторыкі,інтэлектуалы - гэта ўсё заангажаваная публіка, гатовая пакласьці на алтар свабоды (палітычнай тэорыі, незалежнасьці, дзяржаўнай моцы і інш.) як свае жыцьці, так (у асноўным) і тысячы жыцьцяў сваіх суграмадзянаў.Рэальнасьць грамадскія актывісты ўспрымаюць праз прызму сваіх ідэалягічных надбудоў.У той самы час, для чалавека з натоўпу самым галоўным зьяўляецца ўласны дабрабыт і дабрабыт сваіх нашчадкаў - "жыцьцё" як яно ёсьць.
А цяпер падумайце, якая карысьць беларускаму селяніну, які меў 25-30 га зямлі да 1939 г., з "акту гістарычнае справядлівасьці", калі ў аб'яднанай Беларусі ён далейшыя 70 гадоў душыўся за 20 рублёў і "палачкі" ў калгасах? Аб'яднаньне Беларусі ў 1939 г. - гэта, відавочна, дадатная зьява для габінэтных гісторыкаў, літаратараў і тым падобных людзей разумовае працы. Для вялізнай жа масы заходніх беларусаў, якія жылі з уласнае працы, верасьнёўскае ўзьяднаньне - сапраўдная трагедыя.
Пад час нашых вандровак па Заходняй Беларусі мы чулі шмат благога пра слабую польскую дзяржаву тых часоў, якую ніяк нельга назваць прававой і заможнай краінай, але практычна НІВОДНАГА разу нашыя рэспандэнты не ўхвалілі ўзьяднанье краіны.І тое натуральная чалавецкая рэакцыя на палітычную падзею, якая прынесла з сабою больш злога, чым добрага. З апытаньняў бачна, што тыя, хто знайшоў сябе пры новым рэжыме: стаў партыйным актывістам або старшынёй калгасу – той і дагэтуль станоўча ўспрымае 17 верасня 1939 г., чаго не скажаш пра пацярпелых ад савецкай улады - пераважную большасьць заходніх беларусаў.
Канешне, калі б не РККА і тав. Сталін асабіста, заходнія беларусы наўрад ці захавалі бы сваю нацыянальнасьць сярод палякаў. Не думаю, што ў Польшчы беларусы здабылі бы сабе тэрытарыяльную аўтаномію, бо заходнія суседзі ніколі не адрозьніваліся памяркоўнасьцю да нацыянальных меншасьцяў.
Упэўнены, што калі б у 1944 г. жыхарам Заходняй Беларусі далі права выбіраць грамадзянства - савецкае ці польскае - то зараз бы мы па візах каталіся ў Гародню ці Брэст. Сьвядомых беларусаў тады было мала, а беларускі рух тых часоў нельга было і праўноўваць з украінскім. Беларусы за зброю не схапіліся бы ў выніку прыяднаньня іх да Польшчы. Больш за тое, нешта я не маю ілюзыяў наконт гіпатэтычнага плебісцыту нашых дзён...Варшава і зараз вабіць агнямі, а шэраговец і дагэтуль думае страўнікам, наталяючы ўласныя амбіцыі. Якія там "Мы станем шчыльнымі радамі" ці "Інтэрнацыянал": дзеці, праца, жытло - вось арыентыры працоўных масаў".
Таму, шаноўныя інтэлектуалы і патрыёты Беларусі, скажам вялікі ДЗЯКУЙ правадыру ўсіх народаў таварышу Сталіну Іосіфу за тое, што ён пугай загнаў суайчыньнікаў у наш агульны барак пад назвай БССР. Не ашуквайце самі сябе - ваш бел-чырвана-белы сьцяг і Беларусь ад Смаленску да Вільні патрэбныя толькі вам самім. Беларусу з-пад Вільні, Бранску й Гародні патрэбны пэрспэктывы і Шэнген.
Вы, заходнікі, таксама не дужа пераймайцеся, бо калісьці Эўразьвяз дойдзе і да вашых вёсак. У Маскву батрачыць ужо не паедзем.
Прапаную ніжэй галасаваньне:
<Прапаную ніжэй галасаваньне>:
А тут успаміны Гэлены Афельдэр пра 1939 г. Калі ласка!
Алена (Гэлена) Іосіфаўна Афельдэр (дзяв. Янкоўская).
25.01.1931 г., в.Вязынка, Маладзечанскі р-н, Мінская вобл.
Беларуска.
Рыма-каталічка.
6 класаў польскай школы.
Пенсіянерка.
Замужам.
22.09.2007, в.Вязынка.
Апытанне праводзілі аўтар блёгу (1), С.А. (3).
Расшыфроўку рабіў аўтар 30.11.2007 г.
1.Скажите, Вы помните поляков? Как Вам тогда жилось?
2.Я Вам скажу, ня ўсім жа ж адзінакава. Як мы пры Польшчы жылі, то не блага. У Замбрыцкага калі былі, то дзяржалі две каровы, свіней… Работаў папа, работаў, і мама работала. Яны нам расказвалі, што як месяц, то ідзе гэты пан і пытае: якія карма трэба, якія прадукты вам? Кажа, у нас жа смятаны і малака стаялі такія куфры… і гэтыя гладышы малака было…І аплачваў ежэднеўна: еслі нанімае з нашай вёскі парабкоў, то і следам аплачвае. Быў пан очань харошы! Очань! Ён усю дзярэўню ад немцаў спас! Такі быў пан! Такіх мала дзе бывала. А ўсякія былі паны: пан тут быў Веліхоўскі – ён памёр, дык ён п’яніцай быў і прапіваў усё, а ў яго і лес быў і ўсё... А тут Валянскі быў, дык ён там з немцамі… - што на версе забілі яго. А Замбрыцкі быў очань харошы пан.
1.А сколько у Вас земли было?
2.У нас вабшчэ зямлі не было, кагда мы пры Польшчы! У нас сваей зямлі не было. Мы рабілі як у пана. А патом, кагда прыйшлі Саветы, то нам далі шэсць гектар. Сразу зямлі давалі, а патом ужо сталі калхозы арганізоўвацца, а ўжо тады соткі: 50 сотак, 60 сотак…ўсё…
1.Скажите, а как родители Ваши к полякам относились? Что говорили? Хорошо?
2.Харашо...Неплоха, неплоха.
1.Скажите, а Вы, Ваши родители ждали прихода Советской власти? Думали, что придёт 1939 год?
2.Хто ж там калі думаў,.! Яна ўнезапна навалілася!
1.Да?
2.Яна ўнезапна навалілася…Ну, тады як сталі, дык зразу калхозы арганізаваліся. Калхозы як сталі, дык у нас і кароўку, і каня забралі… ўсё… Толька мы так от сталі. Забіралі ўсё.
3.А вот среди белорусов много служило в польском войске?
2.Многа-многа. Мой брат у польскай арміі служыў. Ён пагіб.
3.А вот он может быть говорил какие там условия были для белорусов?
2.Ваабшчэ ён з Белай Цэрквы ў Армію пайшоў, а муж мой служыў у нашай арміі.
1.А Вы помните сентябрь 1939 года? Как советские войска пришли?
2.Савецкія вайска, вы знаете што, як ішлі? Как прыйшлі – так і прыйшлі. Відзілі як самалёты лётаюць. Мы ж не зналі якія самалёты, а яны ўжо самалёты ляталі нашыя, гэтыя, савецкія. І мы глядзелі як самалёты лётаюць і нам было інцярэсна – очань інцярэсна.
1.А Вы этот момент помните, как они зашли?
2.Не, не помню… Я помню толька, што хаваліся ў склеп, калі заходзілі. Баяліся этай вайны. А так ціха зайшлі – без бою без ніякага. Палякі не супраціўляліся.
1.А кто прятался в склепе?
2.Мы самі праталісь у склепе – малыя былі, баяліся.
1.А Вы видели как поляки уходили с этой границы, убегали?
2.Я вам скажу, у нас жа тут граніца была. Во тут вот, дзе Янкі Купалы, там жа граніца стаяла. Там стаялі такія сталбы, патом чэраз жалезную дарогу такая як брама была – патом яе знеслі. Вы знаеце што, яны работалі, а тут мы пры Польшчы не работалі ў выхадныя дні нікада, і вот відзелі як яны работаюць. А тамака ўжо савецкія этыя… Мы пагаварвалі: гэта васточнікі, гавора, робяць. Яны рабілі: і камбайны шлі, і жаткі ішлі – мы хадзілі глядзець што як вароны туды. А пры паляках у выхадныя дні мы нікада не рабілі.
1.Скажите, а как относились к «восточникам» у вас? Были перебежчики оттуда?
2.Не-не, неблага! Людзі былі свае, патаму што многа было за граніцай і такіх во палякаў, многа там аставалася. Вот вывезеныя былі: от маёй мамы родная сястра была вывезена ў Оршу. Ужо тады рады былі – аб’едзіняліся – што ўсё ўстрэціліся. Спачатку нікакіх не было, нікакіх: не забіралі, нічога. Толька вот, када немцы былі прыйшлі, дык я помню, майго брата роднага прыйшлі і забралі, каб ён вывозіў людзей. Не, эта пры Сталіну – во! Пры Сталіну. І вы знаеце што, ён не сагласіўся вывозіць людзей, не сагласіўся. Пайшлі служыць былі такія яшчэ памешчыкі, яшчэ польскія. Пашоў служыць, каб хаця не папасці ў гэтую самую, што вывозілі людзей. Вывозілі… Калі хто каля граніцы быў блізка, там калі хто на каго злы быў, дык і вывозілі ў Сібір, на Север. Каторыя пападалі патом адтуль у Польшчу. Многа хто папаў.
1.А их вначале вывезли, а потом они оттуда?
2.Да, да. Ані аттуда пападалі. Тады ж сталі разбірацца.
1.Скажите, а вот отсюда кого-нибудь вывозили, когда советская власть пришла?
2.У нас нікога тут не было.
1.А Ваши родители как отнеслись к приходу советской власти?
2.Ай, наш папа ён рабіў як чорны вол, дык яму гэта і было харашо. Ужо і зямля была свая тады. Пры Польшчы ж сваёй зямлі не было, арандавалі толькі. От сіла была еслі ў нас, ну і бралі ту зямлю ў арэнду. Еслі ў папы была сіла, то папа і браў бы зямлю ў арэнду. Яны і ўзялі пры Польшчы зямлі ў арэнду ўзялі – гэта яны жылі нас яшчэ на свеце не было – мама расказывала. Татарскія тут, за Дубровамі… Патом пасеялі…Арандатары не такія, што, як цяпер, не ўрадзіла і ўсё, а тыды нет, еслі зямля не ўрадзіла, не здаў пану арэнду – аплачывай, прадавай усё! Дык вот, яны ўзялі арэнду там, не ўрадзіла поле і мама прадала, што мела: адзёжу, кароў – усё, і аплачвалі хазяіну арэнду пану. Вот як была.
00:11:40
1.А вообще на жизнь хватало?
2.Ну, на жызьнь хватала…Яны хадзілі падрабатывалі. От знаеце што, жылі мы тады ў мясцечку, у Радашковічах, дык мама хадзіла лён трапаць да яўрэяў пры Польшчы. Папа езьдзіў вазіў ім недзе лён… Яны плацілі, дык на яду хватала. Дык было што пры Польшчы: няма грошай – ідзі да таго яўрэя, які ў сваёй кааперацыі, набярай што хочаш, а потым ўжо ўдзержывай грошы.
1.То есть в магазине на вексель брали?
2.Да, да, на вэксель! Ну, гэта так усё яно…
1.Скажите, а вот по-разному или одинаково местные относились к тому, что пришли…?
2.Не ўсе, не ўсе адзінакава да палякаў атнасілісь!
1.А кто как?
2.Хто хацеў болей за Саветаў, хто хацеў болей за палякаў. Па-разнаму атнасілісь! Ужо калі прыйшлі Саветы атнімалі коней, забіралі ўражай, калі вялікі, і гэта ўжо не нравілася людзям, патаму што калхозы былі… Сразу ж калхозы былі багатыя, патаму што раскулачвалі ўсіх памешчыкаў. Былі калхозы багатыя тады…! А людзям гэта не нравілась, бо была ж ў людзей тады собственнасць, свая зямля собственная была! Собственная зямля была! А цяпер што вот у нас!? Калхозы… Самыя харошыя землі аддалі пад дачы! Аддалі…Адкуль яны возьмуць харошы ўраджай!? Тутака ў нас усё дачамі заставілі!
1.Скажите, а Вы в то время может видели поляков пленных? 17 сентября 1939 года?
2.Не, палякаў мы пленных не відзелі! Як яны ўшлі мы дажа і не знаем. Пры немцах мы відзелі палякаў пленных! Яны прасіліся – палякі тут былі ў немцаў – каб іх пераправілі ў парцізаны, што ў іх сем’і, што яны ня хочуць ваяваць, але кажны баяўся, знаеце што, пры немцах баяліся эта дзелаць. Дажа я на сваі глаза відзела паляка – немец ён быў – гэты паляк. Ён кажа мне: “Дзеці не бойцесь, вы сахраніце нас!” Не, папа не рашыўся, ён пабаяўся, што саседзі як узнаюць, дык немцы ж спаляць жыв’ём…
1.Скажите, а вот в сентябре 1939 советские войска здесь остались или пошли на Запад?
2.Німа… Ніводнага салдата не засталося! Пашлі туда ўсе!
1.А месные жители встречали как-нибудь советские войска?
2.Я ж вам гавару, ніхто не ўстрачаў савецкіх войск! Яны як-то раптам зайшлі – і ўсё! Самалёты загудзелі, салдаты прайшлі – і вот стала ўласць! Усё…Як яны пайшлі…!?як ухадзілі салдаты…!? Ні вайны – нічога гэтага не было! З немцамі нашы во, рускія, сражаліся! Немцы йдуць, хоць ты ў лес не хадзі: там немца ўвідзіш, там жывога увідзіш! А з палякамі не было: яны як ушлі, так і ўшлі! Нікакога сапраціўленія не было!
1.Местные в боевых действиях не участвовали?
2. Нет, нет! Яны ўжо ўчаствавалі, калі бралі пры Саветах, калі немец, ужо ўчаствавалі. Дык нашы салдаты ўжо былі ў Варшаве – многа хлопцаў было, уся вёска! Многа ў польскія салдаты пайшлі, от толька мой муж у Савецкую Армію, а адзін брат мой, і шурын мой – усе былі ў польскай арміі.
1.А вот в то время, до 1939 года, местные жители себя белорусам считали?
2.Беларусамі! У нашай дзярэўні я толька адна каталічаскай веры, а ўсе праваслаўныя – беларусы! Ну я пішуся “беларуска”, але каталічаскай веры я адна толька тут.
1.А в то время Вас считали за польку или белоруску?
2.За палячку тады счыталі! Патаму што мы тады да касцёла хадзілі, як малыя былі, ксёндз да нас прыязджаў у касцёл, я гэта помню… Ксёндз каждую суботу прыязджаў: дзеці малыя сядзяць як у садзіку. Вот.
3.Скажите, а как православных белорусов сами поляки называли?
2. Беларусамі, беларусамі…
1.Скажите, а вот когда пришла советская власть, то что-нибудь изменилось в отношении религии? С кастёлом?
2.Дык гэта ж не было: касцёлы пасключалі. Касцёлы закрылі і, вы знаеце, што касцёлаў не было і адзін касцёл застаўся ў Красным. У Радашковічах быў такі касцёл…! Дык увесь там яго…забітыя рамы! А цяпер вастанавілі касцёл. Очань харошы касцёл! Дажа вот мае хлопцы: адзін радзіўся ў 1958 годзе, а другі ў 1960-м, і мне не было дзе хрысціць іх! А я хацела хрысціць, дык вынуждена была пайсці да бацюшкі і стала прасіць: “Знаеце што, даехаць мне далёка з гэтымі дзецьмі” – дык бацюшка хрысціў. Ён кажа: “Нічога, што вы ў праваслаўныя хрысцеце дзяцей, ліш бы яны былі толькі хрышчоныя, от толькі навучыце іх жагнацца”. Я наўчыла іх па-польску жагнацца і наўчыла “Ойча наш”. А сын мой жаніўся, хрышчоны ў цэркві, і жана, дык яны хрысціліся ўжо ў цэркві. Я схадзіла і сказала, а ксёндз мне: “Ня важна, ліш бы яны верылі ў Бога! ”. І ўсё.
1.А ксёндз у вас был поляком?
2.Паляк, паляк! Тады ксяндзы былі палякі.
1.Вы помните как его звали?
2.Я не помню! Я ніколі не знала гэных ксяндзоў. Ездзіла каждую нядзелю ў Красны да касцёла, але каб яго фамілію, імя знаць…Я ніколі гэтым не інцярэсавалася. Былі старыя і маладыя ксяндзы, но былі ксяндзы з Польшчы.
1.Вы на катэхэзу вначале ходили?
2.Да, да.
1.А что-нибудь произошло с этими ксендзами, когда советская власть пришла? Они куда-нибудь ушли или как?
2.Вы знаеце што, врэмя такое было, што мы не зналі, дзе гэтыя ксяндзы, а патом яны ўжо аставаліся: адраманціравалі гэты касцёл, у Радашковічах, харошы здзелалі, і ў Красным. А капліца тут жа ў нас была, каплічка, мне дажа ў той каплічцы ў 1937 годзе ксёнжачку таку, што б мы маліліся, уручалі, дык яе разабралі і паставілі ў Радашковічах хату нейкаму начальніку. Дажа на кладбішчы была такая вот , праваслаўная, дык і гэту разабралі! І разабралі свае людзі тут у нас, каторыя ўжо былі камуністы, дык вот калі яны ўжо ўміралі, дык дзействіцельна есць Бог на свеце, бура была, дождж, валілася дрэва! Я сама была на кладбішчы, а там – страх! Харанілі іх у ваду, бо яны разбіралі гэтыя каплічкі!
1.Скажите, а вот эти люди были коммунистами до того…?
2.Да, да, былі яны камуністамі…! Яны былі…! Яны прадаліся ўласці!
1.Ясно. То есть до того, как пришла советская власть, они коммунистами не были?
2.Не, не…
1.А вот были тут коммунисты до того, как пришли поляки?
2.Не, не было нікога! Тут свая зямля была, свае коні былі…
1.Вот Вы говорите, что советские войска пошли дальше, а потом, после сентября, 1939 года, тут какая-нибудь администрация была новая – советская? Кто здесь был? Советские власти может быть своего участкового поставили?
2.Ну, были ж такия старасты тады! І мой брат быў старастам пры Саветах.
1.А что он должен был делать?
2.Ну вот глядзець за парадкам у вёсцы і ўсё! А потым мянялі: пабудзе ён месяц ці тыдзень – і другога ставяць.
1.А кто был главным в деревне при поляках? Была ли администарция?
2.Вы знаеце што, тут не было такіх, як цяперака, на аднаго рабочага дзесяць начальнікаў чы большэ, тады гэтага не было. Адзін быў солтыс, адзін быў бурмістр – на ўсе Радашковічы, і, можа, тры міліцыянеры – і ўсё! І ўсё начальства было – і больш нікога не было! А то як цяпер прыедзеш у Радашковічы, то сядзяць начальства: начальнікаў – мільён, а рабочых – адзін.
1.А это начальство и полиция были поляками?
2.Палякі, да, палякі.
1.Может Вы помните их по именам?
2.Іх? Не, бо яны ж ужо паўміралі, іх няма! От былі Грынеўскія, палякі такія, яны гэтым занімаліся. Яны і пры Польшчы былі, і патом немцы прыйшлі: у іх ужо такое ў крыві было заложана, што яны падчыняліся толькі Польшчы, яшчэ немцы ім нравіліся… А от немцы каторых парастрэльвалі, калі тады раскапалі пра іх, каторыя паўязджалі, а так і не было.
1.Скажите, вот Вам может быть рассказывали знакомые и так далее, как выглядели советские войска, когда вошли?
2.Ну, вы знаеце, шапка з пупам, які стаіць! Я помню – “будзёнаўка”! Абмоткі на нагах… І абмоткі, і бацінкі – тады не было сапог.
1.Нам говорили, что они были очень голодные, когда зашли и что их всегда угощали, а они плохо выглядели.
2.Неплоха яны выглядзелі тыя салдаты! І яны не прасілісь есці: усе салдаты шлі з кацялкамі і не прасілі. Ну людзі ж давалі, патаму што яны ж ваявалі! Усе ж давалі.
1.Скажите, а когда Вы в школу пошли? Вас родители отдали в польскую школу?
2.Я хадзіла да пшэшколля і толькі адзін клас польскай школы скончыла, як прыехала сюда. Была польская школа. Быў Ліндэ ўчыцель, от, Ліндэ – сам польскі. Вам цяпер добра ўчыцца, тады, еслі не адробіш урокі і прыйдзеш у школу, ды неправільна што, то даставай рукі – лапу сваю – дык як дасць лінейкай вучыцель па руцэ, дык аж успухне рука! І не хадзілі так во, як цяпер, не хадзілі, як цяпер така маладзёж, што п’юць і ўсё, а тады такога не было. Дык еслі якая водка ё, ды гэнай водкай яны абдзеляць дваццаць чалавек аднэй бутылкай! Тады не было, як цяпер п’юць! Не, не! А маладзёж… Дык вот ідуць людзі ўзрослыя, дапусцім, замужнія, на танцы ці што, а мы, дзеці малыя, хочам, а нам: “Не, не пайдзёш, бо там учыцель будзе!”. Учыцялёў уважалі от і до! Баяліся тады ўчыцеля! А што цяпер учыцель!? Што хочаць, то і робяць!
1.Скажите, а вот в пшэшколле чем Вы занимались?
2.Так, як і ў садзіку! Точна, як цяпер у садзіку! Тады пшэшколле называлася!
1.А где оно тогда находилось?
2.У Радашковічах, каля касцёла блізка!
1.А что там за помещение было?
2.Такі дом пастроены кірпічны быў, як школа такая. І партачкі такія былі для малых, і ўсё… Сталовая была – усё, як цяпер! Давалі кажны раз тран, як рыбі жыр цяпер завуць, а гэта “тран” назывоўся: кажны раз перад ядой тран давалі дзецям. Гэта абязацельна дзя здароўя. Харашо кармілі.
1.Там были воспитатели?
2.Васпітацелі былі так, як і цяпер у садзіку. І вот кажную пятніцу ксёндз быў.
1.А воспитатели местные были или польки?
2.Месныя. Палякі ж былі: ва аснаўном жа, як была Польшча, у Радашковічах жа ваабшчэ ўсе палякі былі! Яны і цяпера ходзяць да касцёла – там адны палякі. Яны ўжо старыя: па 80 год, што ж яны…
1.Скажите, пожалуйста, а на каком языке с Вами общались в пшэшколле?
2.Па-польску! Па-беларуску не гаварылі – толька па-польску!
1.Вы может быть в пшэшколле стишки или песни учили? Может, что-нибудь помните?
2.Песні ўчылі тока касцельные. Прывівалі да дзяцей, каб яны да касцёла хадзілі. Вот кажны выхадны дзень, малыя дзеці, ідзём збіраем кветкі: рамашкі, палявыя збіраем – многа разных кветак нясём, забіраем з луга гэтыя цвяты, а калі ідзём на мшу, ужо ў нядзелю, ідзе ксёндз пад шопанам такім, і мы ўсе ідзём, малыя дзеткі, і сыпем кветачкі пад ногі, сыпем кветачкі пад ногі…
1.Вы там ещё не учились в пшэшколле?
2.Не, толькі тут вот. Тады ж здарылася, што Саветы прыйшлі…
1.Вы после пшэшколля тут ещё же были в польской школе?
2.Была...Год. А тады ж прыйшли Саветы.
1.И, говорите, тут был преподаватель по фамилии Линдэ?
2.Ліндэ. Яго ці забілі ці памёр: нешта не помню, але нема яго, нема… Ён быў такі невысокага росту, харошы ўчыцель быў. З Польшчы ён быў прыехаўшы і жыў ён там у школі: у яго комнатка там была. Адзін ён быў учыцель.
1.Вы тут по учебникам уже учились?
2.Былі вучэбнікі – польскія, а патом калі ўжо прыйшлі нашы, рускія, савецкія, так гэтыя ўчэбнікі як хто спаліў, тады давалі ўжо нашыя ўчэбнікі – беларускія.
1.Вы помните что-нибудь со школьной программы?
2.Не, дзеткі, не...
3.А какие предметы там были?
2.Ну, таксама арыфмеціка была, польскі язык быў у аснаўном – не давалі нам такіх языкоў, што патом ужо, када прыйшлі Саветы, тады ўжо і рускі, і беларускі вучылі…
3.А вот латынь изучали?
2.Не, латынь не ізучалі.
1.А Вас может учили такому стишку «Кто ты естэсь?» - «Поляк малы!». «Цо ест знак твуй?» - «Ожул бялы!»?
2.Гэта гаварылі – сцішкі гэтыя, бо разныя гаварылі! І цяпер гэтак, як дзеці свадзьбу граюць ці што, то ўсе” “Сто лят! Сто лят! Нех жыемы!”. Усё пяюць гэту песню! Усягда! Свадзьба як ці госці, дык усё “Сто лят!” падымаюць.
1.А может слова помните?
2.“Ешчэ Полска нэ згінэла, пукі мы жыемы” ўсё пелі!
1.Это же гимн Польши!
2.Да, да!
1.Скажите, а какой у вас тогда быт был? Вы одежду себе сами шили?
2.Ой, якая тады адзежда была!? Тады рубашак не было, а былі тканыя зрэбныя кашулі. Лён ткалі, самі сабе шылі ўсё.
1.Ну, в магазине вы тогда покупали..?
2.Вы знаеце што, канешне, цяпер жызнь зусім інакшая! Цяпер усё ёсць: і парашкі, і сціральныя, і чысціць… Ці спалі раней у пасцелі, як зараз!? Салома кулявая зрэбнай пасцелькай засцелена… А ці было ў каждай хаце чыста!? Палоў не было! Як які празнік, то ідзём на рэчку, явар нажнём, пасыпаем пол, то ж свята –Пасха, Каляды! От як было!
1.Скажите, а обувь вы сами делали или покупная была всё-таки?
2.Вобувь? Сандалі насілі альбо мужчыны – лапці на дванаццаць вушак.
1.А в магазине хоть какую-нибудь одежду покупали?
2.Гэта хто багачэ. Гэтак давалі, як цяпер гуманітарку, панскія неданоскі бедным. Жылі паны, каторыя вот землю мелі… От у нас Павалянскі зямлю меў. Веліхоўскі зямлю меў, Замбрыцкі зямлю меў – у іх жа свая зямля, дзеці… Вот Веліхоўскі ў нас быў, дык ён не пушчаў нас у ягады, ягады не даваў збіраць. Еслі ён цябе зловіць у лесе, дык ён цябе сам выдасць палкай, як сук знойдзе. А Валянскі кароў меў многа, тожа пан благі быў, очань благі! А гэты Замбрыцкі быў неблагі, ён і зямлю меў, але гэта вёска яму памагала, як парабкі былі і рабілі, але ўслед плаціў ім.
1.Скажите, а в свободное время, чем тогда люди занимались? На танцы ходили?
2.На танцы хадзілі на свае, якія ўстрайвалі ў хатах, не было тады клубаў. От у нас дом яшчэ на вёсцы стаіць, дык там збяруцца хлопцы, музыку наймаюць, а ўжо дзяўчаты там закусіць, калі выпіўку хлоцам, музыанта пакарміць.
1.А какие танцы тогда танцевали?
2.Полька, факстрот, танго, абэрэк, мазурэк – от якія танцы былі, не цяпер, што на адным месцы скачуць.
1.Молодёжь ходила на танцы, а вот куда взрослые ходили?
2.Вы знаеце, як ідуць маладзёж, то і ўзрослыя ідуць ў клуб разам. Не было драк ніякіх: тутака маткі сядзяць, бацькі, маладзёж танцуе. А цяпер жа, слухайце, не пусціць дзяцей туды! Там жа дракі ў нас от цяпера!
1.А детей пускали на эти танцы?
2.Не, дзяцей ні за што не пускалі, бо там учыцель. Пры Польшчы як учыцель увідзіць, то на заўтра жа бацькоў вызывае!
1.Ну, а учитель же ходил!
2.Хадзіў! Ён палядзіць, каб дзеці не былі, пракантралірвае, от. Не было гэтага… Не, не…Цяперака: гэна кажа, што ў гімназіі, гэна – ў інстытуце, гэна – там яшчэ, а тады хто ў інстытут паступіць…!? Толькі паступіць самы багаты! Не было такога, што нашы дзеці пойдуць і паступяць – не! Там, знаеце, якія йшлі?! Каторыя вот, тутака, што прадалі хату: ён паступіў за вучыцеля вучыўся яшчэ ў польскай школе, дык жа ж яго бацькі былі багатыя! А бедным дажа носа не пасунеш.
1.То есть он в университете учился?
2.Да, да… О-о-й…
1.Вы не знаете где? Может быт в Вильне?
2.Не-е, тут жа ж былі ў нас! У Варшаве, Вільне, потым тут, у Маладзечне – польская ж усё тэрыторыя! Краснае…
1.То есть ездили туда учиться?
2.Да, да.… От яны вучыліся як! А што бедныя!? Бедныя толькі на зямлі рабілі! Кароў пасвілі ў паноў, свіння пасвілі!
1.А вот что-нибудь читали: книжки польские или газеты?
2.Не было ніякіх газет тады! Пры Польшчы ведаеце як было…? Паедзе папа на базар, каб купіць чаго ці што, і ён прывязе канфет тады –“ландрынкі” называліся. Мы настолькі рады былі, што прывязе ! Ці от пра баранкі – “куханы” тады называліся – прывязе па кухану нам, а мы такія рады былі! А цяпер што!? Нічога ня хочуць есці! Давай што падарожэ, а дзе браць грошы..?
1.А Ваш отец куда ездил? На «кірмаш»?
2.Яны ў Радашковічы на базар інагда ездзяць, што купіць – коні ж свае былі! У Радашковічах усягда базар быў! От едзе да яўрэяў, а яны ж там маюць лаўкі свае, бярэ на гэтую картачку што, а тады ўжо некалі гэтыя грошы аддае.
1.А вот Вы может слышали, что в Радашковичах была Белорусская гимназия, в которой на белорусском языке учили?
2.Можа і была, як пры мне, то я ўжо не помню, як мы тады выехалі з Радашковіч, то і выехалі. Тады мы ўжо не ездзілі. Гэта ж недалёка цяпер ад Радашковіч – сем кілометраў ад нас. Ну, там і бальніца была. Да, там і гімназія была, і пастарунак польскі гэты вот.
1.А когда пришли советские власти, то может против неё какие-нибудь анекдоты и частушки ходили?
2.Ой…! Хай толькі скажа што ў школі проціў савецкай уласці, дык як дадуць, то не захочаш нічога! Я помню, хадзілі мы ў школу, у першы клас, і ўжо прыйшла савецкая ўласць, а старшыя класы – чацверты – з намі вучыліся. І вот па-беларуску адна дзевачка кажа: “Вот, Ленін умрёт! Помніце, Сталіну прыказываў: “Хлеба не даваць!Сала не паказываць!” Дык яе цераз тое са школы ісключылі.
1.А вывозили у вас кого-нибудь?
2.Вывозілі, вывозілі! Але каторыя патом вазврашчаліся, а каторыя так і не вярнуліся…
1.Из Вязынки никого не вывозили?
2.Не, з Вязынкі не! За граніцу каторыя шчэ хадзілі раньшэ, то пападаліся…
1.А у Ваших родителей может быть были какие-нибудь знакомые, которые при Польше эмигрировали за границу куда? В Америку? Канаду?
2.То гаварылі, што тут у нас адзін быў, што яны багатыя былі, і ён пайшоў у армію ў Канадзе. Калі ён жанаты быў, то аставіў жонку тут. Гадоў пяць таму назад ёй пісалі пісьмо, штота з пенсіяй такой во…. Сказалі, што ён з арміі пайшоў у Амерыку, а там яго забілі і нідзе не найшлі! У розыск далі і чатыры месяцы былі розыскі і далі ёй удаставярэніе, што ён пагіб. Такія з багатых людзей былі…
1.Спасибо Вам большое!
3.А может Вы и Ваши родители выезжали дальше вглубь Польши?
2.Не, я ні разу не відзела Польшы! Толькі мая родная сястра. Мой брат родны служыў у польскай арміі. Ён там і пагіб: яго разарвала на асколкі. І шурын мой служыў тамака. Як кончылася вайна ён забраў туды і жонку, і дзевачку. У Варшаву.
1.Спасибо Вам за интересный рассказ!
3.Спасибо!
