26 кастрычніка 2009 г. ў Менску адбылася прэзентацыя новай кнігі выдатнага беларускага гісторыка і грамадскага дзеяча Алега Трусава «Невядомая нам краіна: Беларусь у яе этнаграфічных межах». Кніга, літаральна праз некалькі дзён пасля з’яўлення ў свабодным продажы стала рарытэтам, бо тэма беларускіх этнічных межаў заўжды цікавіла і будзе цікавіць усіх нацыянальна арыентаваных грамадзян нашай краіны.
Алега Трусаў у сваёй кнізе закранае даволі небяспечную для навукова-публіцыстычнай літаратуры тэму “спрэчных зямель”, бо любы даследчык, а тым больш нацыянальны дзеяч, разглядаючы “свае” землі, амаль не здольны пазбегчы аксіялагізацыі праблемы. Гэтая тэма заўжды будзе выклікаць дыскусіі інтэлектуалаў, і яны заўжды будуць губляць свой акадэмічны характар, перарастаючы ў “гістарыяграфічныя войны” і асабістую непрыязнасць.
Любы паспаліты жыхар, мала мальскі знаёмы з тэорыяй (-мі) нацыяналізму, добра ведае, што ў сістэме этнатызму гістарычныя міфы, якія грунтуюцца на аснове свядомай гераізацыі былога, мабілізуюць этнічную свядомасць прадстаўнікоў таго ці іншага народу. Прычым не асабліва істотным з’яўляецца той факт ці сапраўды “гістарычным” з’яўляецца народ, бо сімвалы велічы можна адшукаць і ў гераічным вызвольным паўстанні былых часоў, і ў асобе выбітнага земляка, і нават у суседзяў, адаптаваўшы іх “сімвалы” да роднай глебы.
Нацыянальныя дзяржавы, мабілізуючы ўласнае насельніцтва на “пастаянны плебісцыт”, заўжды будуць стымуляваць цікавасць сваіх грамадзянаў да “свайго жыццёвага арэалу”, “сваіх спрадвечных тэрыторыяў”, не звяртаючы ўвагу на тое, што этнічныя тэрыторыі, займаемыя тым ці іншым народам, схільныя да дынамізму. Этнічныя межы з’яўляюцца адным з найважнешых крытэраў этнічнай ідэнтыфікацыі, таму літаратура, іх разглядаючая ці пераглядаючая, заўжды будзе запатрабавана аўдыторыяй.
Апошнюю кнігу Алега Трусава, не пабаюся такога параўнання, можна назваць Бібліяй беларускага нацыяналізму, бо кожны чалавек, які лічыць сябе беларускім патрыётам, проста абавязаны яе прачытаць і мець у асабістым кнігазборы.
Анталогія беларускага нацыяналізму сапраўды была б без працы пана Алега Трусава няпоўнай, хоць аўтар і не з’яўляецца ў апісанай тэме “згубленых зямель” першапраходцам.
Ці беларускія землі разглядаюцца ў кнізе Трусава?
Амаль адразу пасля выдання кнігі Алесь Чайчыц па-свойму адрэагаваў на неадназначнасць тэмы даследавання, усумніўшыся ў беларускай прыналежнасці апісаных у кнізе Трусава земляў і дзяржаўных утварэнняў. Сапраўды, якія ж крытэры дазволілі аўтару залічыць ў лік “нашых” і Цвер, і Вільню, і Беласток з ваколіцамі, і Пскоўшчыну ды іншыя абшары – усё тое, што пільна ахоўваецца сучаснымі кардонамі, акадэмічнымі інстытуцыямі і войскамі суседніх дзяржаў?
На старонцы 56 гісторык па-прымардыялісцку піша: “… у XII – XIII стст. Смаленскае княства становіцца адной з найбуйнейшых культурных земляў сярод іншых старабеларускіх княстваў” – то бок тыя дзяржаўныя ўтварэнні, якія былі ўтвораны крывічамі, адназначна залічаюцца аўтарам да “старабеларускіх”. Тым не менш, расейскія апаненты гісторыка змогуць без цяжкасцяў давесці, што тыя ж самыя крывічы былі субстратам і вялікарускага этнасу. Чаму ж яны, заснавальнікі Смаленскага княства, адназначна залічаюцца аўтарам у беларусы?
Увогуле, можна заўважыць, што Алег Трусаў вызначае прыналежнасць насельніцтва “закардоннай Беларусі” па этнаграфічных маркерах, што апрыёры ставіць пад сумніў усе сцвярджэнні аўтара наконт беларускасці разглядаемых ім зямель і палітычных адзінак.
“Спачатку 20 ліпеня 1920 г. быў падпісаны дагавор з Літвой, паводле якой Вільня і значная частка былой Віленскай губерні, населенай беларусамі (курсіў мой - Pchala), перадаваліся Літве”, - згодна пану Трусаву Віленшчына была населена беларусамі. Пры гэтым, сваю выснову гісторык падмацоўвае нямецкімі і рускімі дыялекталагічнымі картамі 19-20 ст., на якіх “…Вільня і Беласток паказаны як беларускія гарады” (с.109).
Увогуле, з працаў замежных даследчыкаў нам вядома, што запознены ўсходнееўрапейскі нацыяналізм здаўна аперуе “аб’ектыўнымі” этнаграфічнымі прыкметамі, якія дазваляюць яму на аснове лінгвістычных, да прыкладу, мапаў выяўляць прэтэнзіі на памежнае насельніцтва.
Але ж такі падыход, здаецца, можа толькі “акадэмічна” падмацоўваць вядомыя геапалітычныя прэтэнзіі, і не больш за тое. Возьмем хоць бы працы сучасных літоўскіх, польскіх, расейскіх, украінскіх ці беларускіх даследчыкаў па лінгвістыцы. Згодна ім, той жа самы Віленскі край фактычна не паддаецца адназначнай этнаграфічнай інтэрпрытацыі. На ўсе карты, якія прапануе паспалітым чытачам у сваёй кнізе Алег Трусаў, літоўскія даследчыкі прывядуць яшчэ большы стос картаграфічных, лінгвістычных, гістарычных і антрапалагічных матэрыялаў.
Праілюструю папулярна сваю думку на канкрэтным прыкладзе. У раздзеле “Надбужская краіна” аўтар услед за Аркадзем Смолічам залічае ўсю Беласточчыну, Бельшчыну і Берасцейшчыну да спрадвечных беларускіх зямель. А цяпер прасочым, што думаюць на гэты конт сучасныя украінскія даследчыкі. З-за браку часу адашлю чытачоў да шэрагу артыкулаў.
Нібыта ўсе кампаненты, якія вызначаюць прыналежнаць насельнікаў Бельску ці Кобрына да ўкраінцаў, прысутнічаюць. Па-першае, гаворкі тубыльцаў у працах аўтарытэтных лінгвістаў, у тым ліку ўлюбленага свядомымі беларусамі Я.Карскага, вызначаюцца як украінскія; па-другое, на Берасцейшчыне і паўднёвай Беласточчыне свядомыя ўкраінцы (сярод іх нават пісьменнікі) налічвалі не адзін дзясятак чалавек; да таго ж, украінцы на гэтых “тэрэнах” мелі свае палітычнае жыццё, свае школы, і нават сваю вайсковую арганізацыю.
Відавочна, што, так бы мовіць, “этнаграфічная стратэгія” беларускага аўтара выкарыстоўваецца з лёгкасцю і яго ўкраінскімі калегамі, толькі вось высновы датычна прыналежнасці гэтага краю робяцца адрозныя.
Якую выснову можна зрабіць з усяго вышэй сказанага? Праблема прыналежнасці згаданых ў кнізе пана Трусава зямель і дзяржаўных утварэнняў мусіць быць перанесена з гнасеалогіі ў сацыяльна-палітычны дыскурс. Адносіцца да цікавячых нас памежных земляў можна, на маю думку, выключна па-рэлятывісцку, бо кожная праўда, а, у нашым выпадку, нацыянальны праект, мае права на жыццё. І прафесар Кандрацюк, і Зігмас Зінкявічус, і Алег Трусаў - усе па-свойму правы, бо нашае спрэчнае памежжа з’яўляецца зонай змяшанага этнагенэзу. Доказам таму хай будзе “феномен Іваноўскага” і сотні падобных прыкладаў, калі ў адной сям’і мы знойдзем і паляка, і літоўца, і беларуса. З гэтых прычын я вітаю з’яўленне цудоўнай кнігі пана Алега, якая, нажаль, выйшла пазней за суседскія. Гэтую кнігу мы ўсе чакалі даўно, бо гэтыя землі, гэтыя старажытныя і славутыя княствы, гэтыя гарады – таксама нашыя!
Будучыня нашых крэсаў
Памежныя землі – гэта настолькі складаны этнакультурны рэгіён, што перацягнуць на сябе коўдру таму ці іншаму народу наўрад ці ўдасца без супрацьдзеяння суседзяў. Пакуль існуюць літоўская, беларуская, расейская і іншыя суседнія дзяржавы, а, значыцца, нацыянальныя праекты, дагэтуль будуць з’яўляцца падобныя працы, карты з “часова акупаванымі землямі” і тым падобныя нацыяналістычныя наборы.
Не ўсё яшчэ згублена – менавіта такая ідэя прасочваецца ў разглядаемай кнізе. “Зразумела, што сёння межы ў Еўропе недатыкальныя”, - падсумоўвае пан Трусаў. Але ўжо праз пару радкоў супакойвае нацыянал-радыкальную публіку, бо “… гісторыя сведчыць, што нічога нязменнага няма. У тым ліку і межаў” (с. 118).
Якім чынам старшыня ТБМ прапануе замацавацца на беларускіх крэсах? Натуральна, інтэлегентна і мірна або шляхам уваходжання ў Еўрапейскі Саюз. Папулярная, прынамсі, сярод беларускіх “адраджэнцаў” думка, якая мае на ўвазе і адпаведную нацыянальную праграму дзеянняў.
Ці абмяжуюцца беларусы толькі бязвізавым наведваннем сваіх святыняў, калі Беларусь увойдзе ў ЕС? Наўрад ці. Аўтар пра гэта не піша, але, думаецца, добра ўсведамляе. Як усе паважаючыя сябе нацыяналісты Цэнтральна-Усходняй Еўропы, беларускія “свядомыя” немінуча паспрабуюць скарыстацца адсутнасцю калючага дроту. Пытанне застаецца толькі ў тым ці па сілах будзе менчукам і гарадзенцам даць адпор расейскаму, латвійскаму, украінскаму, польскаму ці літоўскаму нацыянальным праектам, якія замацаваліся на крэсах раней за наш ці яшчэ збіраюцца замацавацца.
“Если бы в Беларуси произошел какой-то ренессанс, духовное возрождение, то и она стала бы привлекательной для этих людей (“тутэйшых” - Pchala), но на сегодня ассоциировать себя с Беларусью немодно”, - выказваецца наконт будучыні беларускамоўных тубыльцаў Віленшчыны Сяргей Харэўскі.
Вымушаны пагадзіцца з высновай культуролага, хоць якія-небудзь прагнозы рабіць не бяруся. Па-мойму, пакуль беларусы з мітраполіі добра не ўсвядомяць, што яны з’яўляюцца не расейцамі са знакам якасці, а самадастатковым народам, а ўсё беларускае можа быць такім жа прасунутым, як, напрыклад, польскае, дагэтуль пра беларусізацыю Смаленшчыны ці Віленшчыны можна забыць.
